In het kader van The Marx Lounge organiseert SMBA een intensief publiek programma van leesgroepen, lezingen, filmvertoningen en kunstenaarspresentaties. Lees het verslag van Jelle Bouwhuis over de postkolonialisme-leesgroep van 2 mei onder leiding van kunstenaar Renzo Martens. Andreas Zangger schreef een verslag in het Engels, dat is hier te lezen.
Boek en kunstwerk openen ogen voor Congo
Jelle Bouwhuis
In de eerste postkolonialisme-leesgroep in SMBA op 2 mei, stond het boek Congo, Een geschiedenis van de Vlaming David van Reybrouck centraal. Congo sleepte vele prijzen in de wacht en wordt over het algemeen beschouwd als een prettig toegankelijk, journalistiek geschreven geschiedenis met indrukwekkende verkoopcijfers. Waarderingswaardig bijvoorbeeld is de manier waarop Van Reybrouck in een paar pagina’s de kwalijke rol van de vroegere antropologie neerzet bij het onderscheiden van stammen in de Belgische kolonie – en scheidslijnen formuleerden die nu nog de populistische politiek in Congo voeden, met alle gevolgen van dien. Toch zijn er ook wat punten van kritiek op het boek aan te merken. Als het over de huidige problemen van Congo gaat en alomtegenwoordige armoede, is er bij Van Reybrouck maar weinig bewustzijn over de rol die westerse bedrijven daarin ook nu nog vervullen. De Chinezen daarentegen staan wél weer twee hoofdstukken lang centraal. De leden van de leesgroep hadden zich daarom ook georiënteerd op de kritiek op dit boek van socioloog Ludo de Witte. De tekst van Ludo de Witte is te lezen op de site van Apache News Lab.
Het specifieke gebruik van bronnen door Van Reybrouck – archiefmateriaal gelardeerd met gesprekken met ‘gewone’ Congolezen – maakt het boek weliswaar prettig leesbaar, maar het lijkt er ook op dat de man in de straat hier zoals wel vaker wordt misbruikt om het geheel ‘authentieker’ te maken en als onoverkomelijke waarheid te presenteren. Maar ondertussen blijven westerse multinationals in Congo buiten beeld, en buiten schot. Zo ontneemt dit hapklare boek in feite het zicht op de werkelijke achtergronden van de toestand in Congo, en waarom die toestand zo hardnekkig is.
Het is moeilijk om op afgemeten wijze vanuit westers perspectief over Afrika te schrijven. Een leesgroeplid opperde als alternatief The Help van Kathryn Stockett uit 2009, over de mens achter de domestic worker in het Amerikaanse Virginia. Het boek Al lachen de tanden, het hart vergeet niets – moord en herinnering in Oeganda van Andrew Rice is een goed journalistiek alternatief voor Congo (ook terug te vinden in The Marx Lounge). Hier wordt een geschiedenis beschreven vanuit het perspectief van een Oegandees die de moord op zijn vader tijdens het bewind van Idi Amin probeert te ontrafelen.
Film still Renzo Martens, Episode III - Enjoy Poverty (2008)
Renzo Martens, die als kunstenaar-expert aanwezig was, treedt in zijn film Episode III – Enjoy Poverty (2008) nadrukkelijk in de rol van de machtige, westerse man die de touwtjes in handen heeft in Congo. De film toont de hopeloze opdracht van de ontwikkelingshulp tegenover de business-as-usual van westerse bedrijven in Afrika; hulp die daarom vooral bedoeld lijkt om zichzelf (en dus de armoede) in stand te houden. De performatieve documentaire, die ‘niets anders laat zien dan zijn eigen productiemiddelen’ aldus Martens, is geïnspireerd door oudere kritieken op ontwikkelingshulp zoals Graham Hancocks The Lords of Poverty (1989) en natuurlijk Joseph Conrads Heart of Darkness. Maar ook die laatste is bekritiseerd om zijn vermeende racisme, door de gevierde Nigeriaanse schrijver Chinua Achebe: een clichématig idee van ‘Afrika’ wordt in het boek gebruikt om de gekte van Kurz en in extenso de Westerse uitbuitingsexcessen nader te stileren.
Al met al blijft het intrigerend om het ‘post’ in ‘postkolonialisme’ aan nadere studie te onderwerpen. Al was het maar om de mist die nog steeds rondom de geschiedschrijving van Afrika hangt, en alle daarmee gecreëerde stereotypen, te verdrijven en een beter beeld te krijgen op de (economische) werkelijkheden van dat continent.